'Café com Canela' - lieve film uit Bahia

'Café com Canela’, de debuutfilm van Ary Rosa en Glenda Nicácio, begint met schokkerige amateurfilmbeelden van een verjaardagsfeestje. Paulinho wordt vijf jaar. Daarna zien we beelden van een gezelschap dat bier drinkt en met elkaar kletst. Wat het verband is tussen de beelden, daar komen we langzamerhand achter.

Troost
De film speelt zich af in een hechte gemeenschap in het Braziliaanse Bahia. We ontmoeten verschillende personages die allen worstelen met verdriet en verlies. Bindende kracht in de film en in de gemeenschap is Violeta (gespeeld door Aline Brunne) die het niet kan laten zich met anderen te bemoeien. Hoewel die er niet van gediend is, weet ze toch de oudere Margarida, die al heel lang in alle eenzaamheid rouwt om het verlies van haar zoontje, uit haar schulp te krijgen. Vooral door haar troostende dingen te brengen. Ze legt iedere dag een rode roos op Margarida’s stoep en zet koffie met kaneel voor haar.
‘Café com canela’ is een lieve film, die laat zien wat het teweeg brengt als mensen elkaar helpen en troosten. Met mooie muziek en mooie personages.

Violeta en Margarida

Ik zag de film op 26 januari 2018 op het IFFR.

Carroça de Mamulengos in Rotterdam

In Rotterdam wordt ieder jaar het ICAF gehouden, het International Community Art Festival, een theaterfestival waar groepen uit allerlei landen laten zien hoe ze voorstellingen maken met wijkbewoners. Dit jaar was Carroça de Mamulengos te gast, een gezelschap uit Brazilië. Ze werkten tien dagen lang met Kaapverdische Rotterdammers en maakten een voorstelling over hun geschiedenis die op 2 april 2017 te zien was in Theater Zuidplein.

Circus

Carroça de Mamulengos, dat zoveel betekent als een kar vol marionetten, werd in 1977 in Brasilia opgericht door poppenspeler Carlos Gomide. Nu, veertig jaar later, is het een echte familiegroep. Met actrice Shirley França kreeg Carlos acht kinderen die allemaal deel uitmaken van de groep. Maria Gomide, de eerstgeboren dochter, leidt tegenwoordig het gezelschap.

Carroça de Mamulengos trekt rond als een circus en gebruikt in hun voorstellingen ook elementen uit het circus, zoals clowns en muziek. Daarnaast maken ze gebruik van, soms levensgrote, poppen.

De groep reist door Brazilië en maakt voorstellingen met de plaatselijke bevolking.

In Rotterdam heeft de groep tien dagen gewerkt met Kaapverdianen. Kaap-Verdië, een eilandengroep ten westen van Afrika, was vanaf de vijftiende eeuw tot 1975 een Portugese kolonie, net als Brazilië. Vanaf de jaren zestig kwamen Kaapverdische zeelieden en ongeschoolde arbeiders terecht in Rotterdam. De Kaapverdische gemeenschap in Nederland bestaat uit ongeveer 20.000 mensen en die wonen vooral in Rotterdam. Het Kaapverdisch is een mengtaal van Portugees en Afrikaans: Crioulu.

Vlinder

Terwijl we staan te wachten voor de deur van de grote zaal van theater Zuidplein, wringen de spelers en muzikanten zich langs ons  met vlaggen, trommels en andere instrumenten. De muziek die ze maken, klinkt opzwepend.

Op het podium van wit papier gevouwen scheepjes, een paar grote, vele kleine, een verwijzing naar de achtergrond van veel Kaapverdische immigranten. Maria Gomide vertelt een sprookje, over een rups die verliefd wordt op de blauwe lucht, in de hoogste boom klimt om bij de begeerde te komen en na een diepe slaap wakker wordt als groene vlinder. De vlinder die wordt getoond is van bruin karton, maar ze daagt ons uit onze fantasie te gebruiken en een groene vlinder te zien.

Boi

De voorstelling is een kaleidoscopisch geheel, met muziek, liederen over heimwee, zelfgemaakte poppen, een reuzepop, dans en verhalen. Er komt zelfs een stier langs, een verwijzing naar het Braziliaanse feest Bumba do Boi, een folkloristisch feest met verhalen over de dood en herrijzenis van de stier.

Naast de eigen muzikanten doen Kaapverdische Rotterdammers mee: een muziekgroep, zangeressen, een verhalenvertelster en een kinderkoortje.

Maria Gomide houdt vanaf de zijlijn alles goed in de gaten, reikt een microfoon aan als het nodig is of leidt een kind dat iets te lang op het podium blijft hangen, met zachte hand weer naar haar plek.
Niet alles wat we zien, sluit mooi op elkaar aan en het feit dat er veel vertaald moet worden – het is immers een internationaal festival - haalt de vaart er vaak uit. 

De voorstelling duurt wat te lang, maar dat laat niet onverlet dat het een mooie kennismaking was met Carroça de Mamulengos en met hun fantasierijke en wervelende manier om de verhalen van een gemeenschap te vertellen.

‘Onheil over Taitara’ van José J. Veiga

‘Onheil over Taitara’ begint veelbelovend. Een jongen, Lu, belooft zijn moeder alles op te schrijven wat er in Taitara is gebeurd sinds de komt van oom Balthasar. Maar de verwachtingen komen bedrogen uit. Er gebeurt inderdaad van alles. Zo richt oom Balthasar een organisatie op, de Companhia Melhoramentos de Taitara, de Maatschappij tot Verbetering van Taitara. Maar wat de companhia nu eigenlijk doet, lezen we niet. En dat is precies de makke van deze vertelling. Hij blijft oppervlakkig, gaat niet leven voor de lezer. Daardoor interesseert het me niet dat de Companhia dictatoriale trekjes krijgt, dat er muren worden gebouwd en dat de gieren samenleven met de bewoners van Taitara. Het lukt Veiga niet om de lezer – deze lezer althans - het verhaal in te trekken.

Mannen te paard

Ik moest mezelf dwingen om door te lezen. De achterflap beloofde me nog een zinderende relatie tussen Lu en zijn tante Dulce, maar ook deze episode scheert over de oppervlakte en laat de lezer teleurgesteld achter.

Nou vooruit dan, één levendige scène. De vader van Lu werkt een tijdlang als controleur voor de Companhia, maar vertrekt en wil een winkel beginnen. Tijdens een hevige regenbui schuilen twee mannen te paard in de winkel. En de paarden doen wat ze horen te doen: ze schijten en zeiken alles onder.

‘Onheil over Taitara’ verwijst naar de militaire dicatuur in Brazilië in de jaren zestig en zeventig, maar het blijft te abstract, de personages gaan niet leven, evenmin als de gebeurtenissen, en daarom raakt het niet. Mij niet tenminste.

José J. Veiga

José J. Veiga (1915-1999) was onder meer journalist voor O Globo en Tribuna da Impresa. In 1959 verscheen zijn eerste roman: ‘Os cavatinhos de Platiplanto’. ‘Sombras de Reis Barbudo’ verscheen in 1972 en werd in 2016 door Harrie Lemmens vertaald als ‘Onheil over Taitara’.

'Arábia' - indrukwekkend verhaal over arbeider

Aristides de Sousa als Cristiano

‘Arábia’ is een mooie en ontroerende film, die op indringende wijze laat zien hoe de have-nots in hedendaags Brazilië – en elders – proberen te overleven. In de eerste scènes van de film maken we kennis met de jonge André (Murilo Caliari) die opgroeit vlak bij een aluminiumfabriek in Ouro Preto in de staat Minas Gerais. Als Cristiano (Aristides de Sousa), een arbeider van de fabriek, sterft wordt André naar zijn huis gestuurd om wat spullen op te halen. Hij vindt een schrift met aantekeningen van de arbeider.

Gevangenis

Vanaf dat moment wordt de film het verhaal van Cristiano. In een voice over vertelt hij ons over zijn leven. Wanneer hij uit de gevangenis komt is hij vastbesloten er iets van te maken. Hij gaat op pad – lopend natuurlijk – op zoek naar werk. Hij plukt sinaasappelen, hij werkt een tijdlang als wegarbeider. Als hij werk vindt in een textielfabriek ontmoet hij Ana, die een administratieve functie heeft. Ze worden verliefd, maar Ana krijgt een miskraam en vanaf dat moment valt hun relatie aan stukken.

Soundtrack

Cristiano trekt verder en vindt werk in de aluminiumfabriek, werk dat zwaar is en zijn gezondheid aantast. Ana schrijft hem dat ze nog steeds van hem houdt, maar hij durft niet meer, is te bang voor mislukkingen.
In de laatste scène vraagt Cristiano zich af waarom we onze lichamen laten verpesten in fabrieken. ‘Laten we weggaan.’
Niet alleen het verhaal is indukwekkend, ook de beelden zijn prachtig, de soundtrack is mooi en alle bijrollen zijn interessant.

Betekenis van schrijven

‘Arábia’ is geregisseerd door Affonso Uchoa en João Dumans. Uchoa maakte al eerder films, Dumans is ook scenarioschrijver en schreef onder andere het script van ‘Where I grow old’ die vorig jaar te zien was op het IFFR.

‘Het gaat ook om de betekenis van het schrijven,’ vertellen ze na de vertoning van de film op het IFFR. Door zijn verhaal op te schrijven, wordt Cristiano zich bewust van zijn eigen leven en kan hij erop reflecteren. Hij schrijft zijn verhaal op omdat hij zich heeft aangesloten bij de theatergroep van de aluminiumfabriek. De regisseur van de groep heeft de spelers gevraagd iets uit hun leven op te schrijven wat belangrijk voor hen is geweest. Dit is Cristiano’s verhaal.

'Beduino' - toneelstukjes

Alessandra Negrini

‘Film zoals alleen de Braziliaanse veteraan en festivalfavoriet Bressane ze maakt en kán maken’ zegt de beschrijving van ‘Beduino’ in de IFFR-programmakrant. Het zal allemaal wel. Ik vond het een aanstellerige en overbodige film. We kijken meer dan een uur naar een man (Fernando Eiras) en een vrouw (Alessandra Negrini) die samen een soort toneelstukjes opvoeren.
Sensueel en filosofisch, noemt de programmakrant het. De vrouw is vaak bloot, heeft een prachtig lichaam en valt een paar keer bijna in katzwijm, dus dat zal wel erotisch zijn. Ze praten tegen elkaar in zinnen die vast heel diepzinnig bedoeld zijn, maar het gaat nergens over.
'We dwalen rond in duisternis’, zegt de man op een gegeven moment. Een deel van het publiek had geen zin meer in het gedwaal en verliet voortijdig de zaal.

'Pela Janela' – reis met impact

Magali Biff als Rosália

Wanneer de 63-jarige Rosália (gespeeld door Magali Biff) hoort dat ze is ontslagen, stort haar wereldje in. Haar broer Zé (gespeeld door Cacá Amaral) wil haar niet in de steek laten en hoewel ze niet wil, neemt hij haar mee in de auto die hij van São Paulo naar Buenos Aires moet brengen. Uiteindelijk doet de reis haar goed.

Veilig leven

Regisseur Caroline Leone neemt de tijd om ons het dagelijks leven van Rosália te laten zien voordat ze wordt ontslagen. Het is een klein leven, maar een heel veilig leven. De camera zit Rosália steeds dicht op de huid, we zien haar starre gezicht als ze net heeft gehoord dat ze geen baan meer heeft, we zijn bij haar als ze de hal van de elektronicafabriek uitloopt. Ze zegt niemand gedag en niemand groet haar. Gedurende de reis zien we haar heel langzaam ontdooien en contact maken met anderen. Mooi is de scène bij de indrukwekkende Iguazuwatervallen die laat zien hoe Rosália geniet van het water op haar gezicht.

Reis als therapie

‘Pela Janela’ is een roadmovie en doet wat roadmovies meestal doen: de hoofdpersoon wordt uit zijn comfortzone gehaald en maakt hierdoor een belangrijke verandering door. De reis als therapie. Bijzonder aan ‘Pela Janela’ is dat de hoofdpersoon een vrouw van 63 jaar is.

Op het IFFR zijn de makers van films vaak aanwezig zijn om na de vertoning vragen van het publiek te beantwoorden. Leone vertelt dat het haar zeven jaar heeft gekost om de film gefinancierd te krijgen. In die zeven jaar heeft ze vijf keer de route van Rosália en Zé gereden om inspiratie op te doen voor de scènes en de locaties te bepalen.

‘Pela Janela’ ging in wereldpremière op het IFFR. Caroline Leone won de De FIPRESCI Award, de prijs van internationale filmjournalisten, voor “de wijze waarop zij emotionele en politieke sferen weet te vermengen zonder hierin overdreven demonstratief te zijn.”

‘Corpo elétrico’ - balans tussen werk en plezier

Kelner Macedo als Elias

De hoofdpersoon van ‘Corpo elétrico’, het speelfilmdebuut van de jonge Braziliaanse regisseur Marcelo Caetano, is Elias (gespeeld door Kelner Macêdo), een mooie jongen die werkt in een naaiatelier in São Paulo. In de eerste scène vertelt hij een geliefde over hoe hij droomt dat hij in zee ligt, omgeven door zeewier, en hoe heerlijk dat voelt. Elias is een jongen zonder veel ambities, zoals blijkt als zijn leidinggevende hem vraagt waar hij over vijf jaar wil zijn. Hij heeft geen idee. Hij laat zich meevoeren door het leven en wil vooral plezier maken met anderen.

Vloeiend personage
‘Het literaire personage is een strevend personage,’ schrijft Thomas Rosenboom in ‘Aanvallend spel, vier lezingen over schrijven’. Is het daarom moeilijk naar een film te kijken waarin de hoofdpersoon geen doel en ambitie heeft?
Welk verhaal vertelt de film? Is Elias, die geen contact meer heeft met zijn familie, eenzaam en wil hij daarom vrienden om zich heen? Is hij verliefd op zijn nieuwe collega Fernando, afkomstig uit Guinee-Bissau, en wil hij hem veroveren?

‘Ik wilde geen hoofdpersoon met een sterk karakter zoals we dat kennen in westerse verhalen,’ zegt Marcelo Caetano hierover na de wereldpremière van de film op het IFFR. Daarom is Elias een vloeiend personage, iemand die zich aanpast aan de anderen. 'Hij is een prisma dat energie van anderen ontvangt,' zoals Caetano het zegt. Ook wil Caetano niets weten van de romantische liefde: ‘Ik ben op zoek naar andere manieren om lief te hebben.’

Plezier

In ‘Corpo elétrico’ wil Caetano de balans onderzoeken tussen werk en plezier. São Paulo is een stad die workaholic is en het lijkt erop dat we straks ons hele leven moeten werken. De eentonigheid van arbeid wordt getoond in de scènes in het naaiatelier. Het plezier laat Caetano zien in energieke scènes waarin de collega’s uit het naaiatelier na werktijd de stad ingaan of waar een groep gay’s zich uitdost om uit te gaan.

‘Hoe heeft hij die energieke groepsscènes geregisseerd?’ is een vraag vanuit de zaal. Caetano vertelt dat de choreografieën van de groepsscènes al improviserend tijdens de repetities zijn ontstaan. Een aantal van de acteurs uit de film komt van het Teatro Oficina uit São Paulo en is gewend op deze, fysieke, manier te werken.

Ode aan het menselijk lichaam

De titel van de film, ‘Corpo elétrico’, komt uit het gedicht ‘I sing the body electric’ van Walt Whitman. Het gedicht is een ode aan het menselijk lichaam, ieder lichaam, of het nu oud of jong is, rijk of arm, wit of zwart. Caetano: ‘Het is een gedicht over de vrijheid van het lichaam en het inspireerde me om deze film te maken.’

Have you ever loved the body of a woman?

Have you ever loved the body of a man?

Do you not see that these are exactly the same to all in all nations and times all over the earth?

Dobberen

In de slotscène dobbert Elias in zee, na te hebben besloten niet terug te gaan naar zijn werk in het naaiatelier. Het streven naar plezier heeft gewonnen. Maar beklijft plezier als er geen werk tegenover staat?

Ik vond de film prettig om naar te kijken, maar het gebrek aan doelgerichtheid van de hoofdpersoon zorgde voor weinig houvast en enige irritatie. In films, toneelstukken of romans ben ik toch altijd op zoek naar het verhaal. Natuurlijk moet een film op zich staan, maar ik moet zeggen dat mijn waardering voor de film was toegenomen na van Caetano te hebben gehoord wat hij ermee wil vertellen.
Stof tot nadenken: is het verlangen naar een verhaal met een strevend personage echt iets westers zoals Caetano zegt of is het universeel? Bestaat de mogelijkheid van een andere verteltraditie? Een Braziliaanse traditie misschien?